ІЛЕ АЛАТАУЫНДАҒЫ ҚЫСТЫ ҚАР ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ҚАР КӨШКІНІ ӘРЕКЕТІ БОЙЫНША ТҮРЛЕРІ
DOI:
https://doi.org/10.54668/2789-6323-2024-112-1-89-99Кілт сөздер:
қар көшкіні белсенділігі, қардың мөлшері, Іле Алатауы, қардың биіктігі мен су мөлшері, жауын-шашын мөлшері, көшкіндердің жалпы көлеміАңдатпа
Қар көшкіндері таудағы адамдардың шаруашылық және рекреациялық қызметіне әсер етеді. Кейбір қар көшкіні белсенді қыста олар айтарлықтай зиян келтіреді және адам өліміне әкеледі. Көптеген жылдар бойы жүргізілген зерттеулер нәтижесінде қар көшкіні әр қыстың метеорологиялық және синоптикалық жағдайларына қатты тәуелді екені анықталды. Ағымдағы маусымның қауіптілігінің негізгі көрсеткіші – белгілі бір өзен бассейніндегі қар көшкіндерінің жалпы және максималды көлемі. Ол қар жамылғысының биіктігі мен сулылығына және жауын-шашын мөлшеріне қатты байланысты. Корреляция коэффициенттері 0,36...0,66. Кейбір қар көшкіні қаупі бар қыста (1965...66, 1986...87, 2016...17) өзен алабында. Кіші Алматыда қар көшкінінің жалпы көлемі 300...500 мың м3-ге жетеді, ал көшкіні қауіпті емес қыста 20...30 мың м3-ден аспайды. Зерттелетін көшкін бассейнінде күн мен циклондық белсенділіктің ең аз болған жылдары қар жамылғысының ең жоғары биіктігі мен көшкін белсенділігі байқалады. Бұл қысқы циклондардың суық жылдарда тау етегіндегі аудандарда жауын-шашын болатындығына байланысты болса керек. Ал қардың жаууы мен қар көшкіні белсенділігінің артуы көктемгі жылынумен және қардың еруінің басталуымен көбірек байланысты.Қар көшкінін қалыптастырудың метеорологиялық жағдайларын зерттеу ағымдағы маусымның ықтимал қауіптілігін бағалауға көмектеседі. Бұл туристік орындардың жұмысын және таудағы жедел құтқару қызметтерін жоспарлау үшін практикалық маңызы бар.
References
Акимов В., Новиков В., Радаев Н. Природные и техногенные чрезвычайные ситуации: опасности, угрозы, риски. – Москва: ЗАО ФИД «Деловой экспресс», 2001. – 324.
Боровиков В.П. Популярное введение в современный анализ данных и машинное обучение на Statistica. – Москва, Изд-во «Горячая линия – Телеком», 2018. – 354 с.
Божинский А.Н., Лосев К.С. Основы лавиноведения. – Ленинград, 1987. – 280 с.
Глазовская Т.Г., Трошкина Е.С. Влияние глобального изменения климата на лавинный режим на территории бывшего Советского Союза // МГИ. –1998. –№ 84. –С. 88–91.
Жданов В.В., Долгих С.А. Влияние основных метеорологических факторов на лавинную активность (на примере бассейна реки Киши Алматы) // Гидрометеорология и экология. –2013. –№ 1. –С. 7-16.
Kuksova N.E., Toropov P.A., Oleinikov A.D. Meteorological conditions of extreme avalanche formation in the Caucasus Mountains (according to observations and reanalysis) // Ice and Snow. –2021. – № 61 (3). –С. 377–390. [In Russian]. doi: 10.31857/S2076673421030095.
Кондрашов И.В. Прогноз лавин и некоторых характеристик снежности в горах Казахстана. –Ленинград: Гидрометеоиздат, 1991. – 98 с.
Коновалов В.Г., Пиманкина Н.В. Пространственно временнóе изменение составляющих водного баланса на северном склоне Заилийского Алатау. Лёд и Снег. – 2016. – 56(4). – С. 453-471. https://doi.org/10.15356/2076-6734-2016-4-453-471
Oleinikov A.D., Volodicheva N.A. Winters of avalanche maximum in the Greater Caucasus for the period of instrumental observations (1968–2016) // Ice and Snow. –2020. – № 60 (4). –С. 521–532. [In Russian]. doi:10.31857/S2076673420040057.
Олейников А.Д., Володичева Н.А., Бояршинов А.В. Снежность зим и лавинная деятельность на Большом Кавказе за период инструментальных наблюдений // МГИ. –2000. –Вып.88. –С. 74–83.
Отчет НИР «Разработать метод прогноза снежных лавин в Иле Алатау с использованием методов искусственного интеллекта». –Рук. Медеу А.Р. –Институт географии и водной безопасности, 2023. –40 с. –Инв. №. AP09260155
Материалы ежегодных наблюдений за снежным покровом и осадками в горах / под ред. Боева Ю.С. РГП «Казгидромет», 1953-2022 гг.
Medeu A., Blagovechshenskiy V., Gulyayeva Т., Zhdanov V., Ranova S. Interannual Variability of Snowiness and Avalanche Activity in the Ile Alatau Ridge, Northern Tien Shan // Water. – № 14, 2022. – 2936. https://doi.org/10.3390/w14182936.
Medeu A. R., Blagoveshchenskii V. P., Zhdanov V. V., and Ranova S. U. Application of Mathematical Statistics to Assess the Avalanche Danger Level in the Ile Alatau Mountains // Meteorologiya i Gidrologiya, 2022, №. 7, pp. 34–45. https://doi:10.3103/S1068373922070056
Пиманкина Н.В. Изменение климата и опасность сильных снегопадов и снеговых нагрузок в горах Казахстана // Гидрометеорология и экология. – № 3. – 2014. – С. 34-45.
Pimankina N., Kononova N.K., Yeriskovskaya L.A. Analysis of the influence of atmospheric circulation onto the fluctuations of the Tuyuksu Glacier mass balance (Ile Alatau mountains) // Abstract Proceedings. Davos Atmosphere and Cryosphere Assembly DACA-13. July 8-12, 2013. – P. 1116.
Селиверстов Ю.Г., Глазовская Т.Г., Шныпарков А.Л. Сценарий изменения лавинной деятельности на Европейской части России в XXI веке // Сб. докладов III Междунар. конф. ≪Лавины и смежные вопросы≫. –Кировск, Россия, 4–8 сентября, 2006. –Кировск: ООО Апатит-Медиа Апатиты, 2007. –C. 201–207.
Северский И.В., Благовещенский В.П. Лавиноопасные районы Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во «Наука», 1990. – 172 с.
Северский И.В. Снежные лавины Заилийского и Джунгарского Алатау. – Алма-Ата: Изд-во «Наука», 1978. – 255 с.
Cайт российского представительства фирмы StatSoft. URL: http://www.StatSoft.ru [Электрон. ресурс] (Дата обращения 30.01.2023).
Сборник трудов III международного симпозиума «Физика, химия и механика снега». Под ред. Казакова Н.А. –Южно-Сахалинск, 2017. –Ч. I-II. –158 с.
Технические отчеты СЛС «Шымбулак» за 1966-2022 гг. Составители: Кондрашов И.В., Тыналин О.Ж. Бумажный архив РГП «Казгидромет».
Управление риском. Риск, устойчивое развитие, синергетика / В.А. Владимиров, Г.Г. Малинецкий, А.В. Подлазов и др. – М.: Наука, 2000. – 432 с.
