ӘЗЕРБАЙДЖАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КУРА-АРАКС ЖАЗЫҒЫНДАҒЫ АТМОСФЕРАЛЫҚ ЖАУЫН-ШАШЫННЫҢ УАҚЫТ-КЕНІСТІК БӨЛУІН БАҒАЛАУ
DOI:
https://doi.org/10.54668/2789-6323-2024-112-1-79-88Кілт сөздер:
жауын-шашын, климаттың өзгеруі, ArcGIS, айырмашылық интегралы, тренд қисығыАңдатпа
Мақалада Кур-Аракс жазығындағы атмосфералық жауын-шашынның кеңістік-уақыттық өзгерістерінің ерекшеліктері қарастырылады. Талдау кезінде облыстағы 10 гидрометеорологиялық станциялардың 1992...2022 жылдардағы жауын-шашын деректері пайдаланылды. Зерттеу жұмысы математикалық-статистикалық және картографиялық әдістер арқылы жүргізілді. Талдау көрсеткендей, орташа жылдық жауын-шашын мөлшері Кура-Аракс жазығында 310 мм құрайды. Жазық аймақтарда жауын-шашынның 40%-ы жылы, 60%-ы суық жартылай кезеңде түседі. Суық мезгілде жауын-шашын мөлшері жағалық аудандардан жазыққа қарай
азаяды, ал жылы мезгілде керісінше. Атмосфералық жауын-шашын қаңтар, наурыз, сәуір, мамыр, маусым, тамыз, қазан, қараша, желтоқсан айларында азайып, ақпан, шілде, қыркүйекте өсті. Жазықтағы жауын-шашынның жылдық мөлшері 1991...2022 жылдар аралығында бастапқы мөлшермен салыстырғанда 10%-ға азайды.Жалпы жауын-шашынның 18%-ы 10...19 мм,
ал 16%-ы 20...29 мм аралығында болды. Құра-Аракс жазығында айлық жауын-шашынның 50 және 60 мм-ден жоғары төмендеуі 19%-ға, 70 мм-ден жоғары жауын-шашынның 15%-ға азаюы тіркелді. Зерттеу нәтижелерін экономиканың жаңа бағыттарын құру үшін пайдалануға болады.
References
Abdullayev V.R Distribution of atmospheric precipitation in the Caspian coastal areas of Azerbaijan // - Baku: Works of the Azerbaijan Geographical Society, - 2015. Volume XVII, - p. 311-317.
Geography of the Republic of Azerbaijan / ed. R.M. Mammadov. - Baku: Europe, - c. 1: Physical Geography. – 2015. – 530 p.
Hajiyev. A. Kh. Analysis of temperature conditions during the vegetation period in the Kura-Aras plain // - Baku: Works of the Azerbaijan Geographical Society, Geography and natural resources, - 2015. No. 1, - p. 225-228.
Hajiyev, A.Kh. Dynamics of meteorological factors influencing desertification of the Kura-Aras lowland for the period 1991–2020. / A. Kh. Hajiyev, J.S. Huseynov, N.N. Ismayilova // – Moscow: Hydrometeorological studies and forecasts, – 2023. No. 1 (389), – p. 148-160.
Huseynov, N. Sh. Synoptic meteorology / N. Sh. Huseynov. - Baku: Sada, - 2011. - 316 p.
Huseynov, J.S., Ibrahimova, I.V. Characteristics of long-term temperature changes in the Kura-Aras plain // - Baku: Scientific Collections of the National Aviation Academy, - 2020. Volume 22, No. 1-2, - p. 80-86.
Huseynov.N.Sh., Huseynov.J.S. Distribution of the Contemporary Precipitation Regime and the Impact of Climate Change on it within the Territory of Azerbaijan // Journal of Geography & Natural Disasters, – Barcelona: – 04 october, – 2022, Volume 12, Issue 4, №:1000254. – P.1-7.
Karimov, R.N. Reducing the effects of climate change and adaptation measures / R.N.Karimov. - Baku: Teacher, - 2016. - 48 p.
Mahmudov, R.N. Regional climate changes and dangerous hydrometeorological phenomena in Azerbaijan / R.N. Mahmudov. - Baku: National Aviation Academy, - 2022. - 210 p.
Mammadov, R.M., Safarov, S.H., Safarov, E.S. Current changes of the atmospheric precipitation regime on the territory of Azerbaijan // Geography and Natural Resources, – 2009, 30 (4), – p. 403-407.
Otto, FEL. (a). Attribution of extreme events to climate change // Annual Review of Environment and Resources – 2023. v.48, p. 813-828.
Pierrehumbert, R., Brogniez, H., Roca, R. On the relative humidity of the atmosphere // – Princeton, NJ: Princeton University Press, In The global circulation of the atmosphere, – 2007, p. 143-185.
Safarov, S.H., Huseynov, C.S., Guliyev, Z.Q. Long-term changes in the precipitation regime in the Kura valley depression region // - Baku: Works of the Azerbaijan Geographical Society, Geography and natural resources, - 2021. No. 1, - p. 11-17.
Safarov, S.G. Spatio-temporal features of the distribution of precipitation on the territory of Azerbaijan / S.G. Safarov, D.S. Huseynov, Z.G. Guliyev [etc.] //– Moscow: Hydrometeorological studies and forecasts, – 2022. No. 1, – p. 77-94.
World Meteorological Organization. WMO Guidelines on the Calculation of Climate Normals // Geneva, –2017. № 1203, –29 p.
