ЕМБІ ӨЗЕНІНІҢ СУ РЕЖИМІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ШЫҒЫС ЖАҒАЛАУЫ)
Кілт сөздер:
Ембі өзені, қармен қоректенетін өзен гидрологиясы, өзен су алабы, қашықтықтан зондтау, қардың биіктігіАңдатпа
«Қазгидромет» РМК гидробекеттерінен Каспий теңізінің шығыс жағалауындағы екінші маңызды өзен, оның 700 шақырымдық арнасы Еуропа мен Азияның шекарасы ретінде пайдаланылатын Ембі өзенінің су режимінің параметрлері бойынша қолда бар ақпарат қорытылды. Өзен қардан қоректенетіні, ал су режимінің жағдайына сәйкес оның қазақ типіне жататындығы атап өтілген. Өзеннің су режимінің негізгі кезеңі – бұл жыл сайынғы ағынның көп бөлігін, ал кейде оның бүкіл көлемін құрайтын көктемгі тасқын су. Қазақстан түріндегі өзендер гидрологиясының ерекшелігі – параметрлеріне әр түрлі ауа-райының факторлары әсер ететін көктемгі тасқын судың арналық ағынының қалыптасу процесінің күрделілігі. Көктемгі су тасқыны көлемі топырақ қабатына сіңу процестері мен беткейден төмен қарай ағатын су арасындағы бәсекемен анықталады. Қардың мөлшері, оның еру жылдамдығы, топырақтың қатуы және басқа факторлар өзен ағындарының маусымдық көлемдерін ондаған есеге өзгеріуіне әкеледі. «Қазгидромет» РМК гидробекеттерінен алынған қолда бар уақытша қатарлар Ембі өзен ағынының жылдамдығының статистикалық маңызды бағаларын анықтау үшін жеткіліксіз. Жұмыста өзен ағынының өзгергіштігін көрсету үшін бірнеше қарама-қарсы жылдардағы гидрографтар келтірілген (2009, 2014,
2016). 1 қаңтардан 30 сәуірге дейінгі аралықта өзен бассейніндегі қар қорының 18 жылдық өзгеру динамикасы спутниктік мәліметтер бойынша анықталған. Қар жамылғысының маусымдық шегін арттыруға бағытталған, “Snow Depth” USGS / EROS FEWS NET спутниктік өнімі анықтамасы бойынша 2001...2018 жж, кезеңдеріне Ембі өз. ағыннында қалыптасқан қарлы трендтер. “Snow Cover” өңделген өнімді талдауға (қар жамылғысы бар немесе жоқ) дейін түзетілген “Snow Depth”су алабында қар жамылғысының ұзақтығының аздап төмендегенін көрсетеді. Жалпы, Ембі өз. су алабында қарлы режимінің ұзақ мерзімді өзгеруі сулылығын арттыруға бағытталған.
References
Абдрахимов Р.Г., Чигринец А.Г. Проблемы оценки влияния хозяйственной деятельности на сток некоторых рек Западного Казахстана // Гидрометеорология и экология. – 2009. – №1. – С. 18-22.
Алфёров И.Н., Яковенко Н.В. Изменённость русла бассейна реки Урал под антропогенным воздействием // Вестник ВУиТ. – 2015. – №2 (24) [Электронный ресурс]. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/izmenennost-rusla-basseyna-reki-uralpod-antropogennym-vozdeystviem (дата обращения: 10.04.2019).
Давлетгалиев С.К. Поверхностные водные ресурсы рек ЖайыкКаспийского бассейна на границах Республики Казахстан // Гидрометеорология и экология. – 2011. – №1. – С. 56-65.
Давлетгалиев С.К. Оценка нормы годового стока рек Жайык-Жемского района при отсутствии данных наблюдений //
Гидрометеорология и экология. – 2009. – №1. – С. 7-17.
Давлетгалиев С.К., Достай А.Ж. Восстановление рядов весеннего стока рек Жайык-Каспийского бассейна // Гидрометеорология и экология. – 2014. – №1. – С. 88-95.
Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. Бассейны рек Урал (среднее и нижнее течение), Эмба и устьевая часть реки Волга, 2009 год / Государственный водный кадастр Республики Казахстан. – Астана, 2011. – Вып. 4. – 152 с.
Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. Бассейны рек Урал (среднее и нижнее течение), Эмба и устьевая часть реки Волга, 2014 год / Государственный водный кадастр Республики Казахстан. – Астана, 2016. – Вып. 4. – 229 с.
Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. Бассейны рек Урал (среднее и нижнее течение), Эмба и устьевая часть реки Волга, 2016 год / Государственный водный кадастр Республики Казахстан. – Астана, 2018. – Вып. 4. – 237 с.
Ивкина Н.И. Изменение притока воды в Каспийское море в результате антропогенного воздействия и изменения климата на примере р. Жайык (Урал)// Гидрометеорология и экология. – 2016. –№3. – С. 50-55.
Казахская ССР. Краткая энциклопедия. Природа, 1988. – Т.2. – 607 с.
Калашникова О.Ю., Гафуров А.А. Использование наземных и спутниковых данных о снежном покрове для прогноза стока реки Нарын // Лёд и Снег. – 2017. – №57(4). – С. 507-517.
Каталог поверхностного стока воды в Каспийское море, 2016 г. [Электронный ресурс]. URL: http://www.caspcom.com/index.php?lang=1&proj=6 (дата обращения: 10.04.2019).
Китаев Л.М., Тихонов В.В., Титкова Т.Б. Точность воспроизведения по спутниковым данным аномальных значений
снегозапасов // Современные проблемы дистанционного зондирования Земли из космоса. – 2017. – Т. 14. № 1. – С. 27-39.
DOI: 10.21046/2070-7401-2017-14-1-27-39.
Клибашев К.П., Горошков И.Ф. Гидрологические расчеты. Ленинград: Гидрометеорологическое издательство, 1970. – 460 с.
Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 12. Нижнее Поволжье и Западный Казахстан. – Вып. 2. Урало-Эмбинский район / Под ред. З. Г. Марковой. – Л.: Гидрометеоиздат, 1966. – 152 с.
Сивохип Ж.Т., Павлейчик В.М., Чибилев А.А., Падалко Ю.А. Современные изменения режима бассейна р. Урал // Вопросы Географии. – 2018. – № 145. – С. 298-313.
Сивохип Ж.Т., Падалко Ю.А. Географо-гидрологические факторы опасных гидрологических явлений в бассейне реки Урал // Известия РАН, сер. географическая. – 2014. – №6. – С. 53-61.
Терехов А.Г., Ивкина Н.И., Юничева Н.Р., Витковская И.С., Елтай А.Г. Изменения снежного покрова сухих степей и полупустынь Казахстана на примере бассейна р. Эмба по спутниковым данным периода 2001-2019 гг. // Современные проблемы дистанционного зондирования Земли из космоса. – 2020. – Т.17. – № 2. – С. 101-113. DOI: 10.21046/2070-7401-2020-17-2-101-113.
Терехов А.Г., Ивкина Н.И., Абаев Н.Н., Елтай А.Г., Егембердиева З.М. Валидация суточного продукта Snow Depth FEWS NET для бассейна реки Урал по данным метеорологических наблюдений // Современные проблемы дистанционного зондирования Земли из космоса. – 2020. – Т.17. – № 3. – С. 31-40. DOI: 10.21046/2070-7401-2020-17-3-31-40.
Чибилев А.А. Бассейн Урала: история, география, экология, Екатеринбург: изд-во «СВ-96», 2008. – 310 с.
Gafurov A, Kriegel D, Vorogushyn S, Merz B. Evaluation of remotely sensed snow cover product in Central Asia // Hydrology Research. 2013. – №44(3). – Pp. 506-522.
Gafurov, A., Lüdtke, S., Unger-Shayesteh, K., Vorogushyn, S., Schöne T., Schmidt S., Kalashnikova O., Merz B. MODSNOW-Tool:
an operational tool for daily snow cover monitoring using MODIS data// Environmental Earth Sciences. – 2016. – №75. – 1078 p.
Ivkina N., Naurozbayeva Z., Klove B. Influence of climate change on the ice regime of the Caspian Sea // CAJWR. – 2017. – 3(2)/ – Pp. 12-23 [Электронный ресурс]. URL: https://www.waterca.org/article/2686-influence-of-climate-change-on-the-ice-regime-of the-caspian-sea (дата обращения: 10.04.2019).
Li X.G., and Williams M.W. Snowmelt runoff modelling in an arid mountain watershed, Tarim Basin, China // Hydrological Processes. –2008. – №22(19). – Pp. 3931- 3940.
Martin W. Lewis, Karen E. Wigen The Myth of Continents. A Critique of Metageography. University of California Press. – 1997. – 344 p.
PetroChina Xinjiang Oilfield Emission Reduction and Afforestation Project UNFCCC / CCNUCC. – 2012. [Электронный ресурс]. URL: http://cdm.unfccc.int/filestorage/b/w/GIZSYQVOM3D49RL1NH8AJTPKEC7B52. pdf/PDD_PetroChina%20Xinjiang% 20Afforestation.pdf?t=WDZ8cHBzOW1ifDA7MKXb1xtUAaUw702gDJD7 (дата обращения: 10.04.2019).
Seventh National Communication and Third Biennial Report of the Republic of Kazakhstan to the UN Framework Convention on Climate Change, 2017. [Электронный ресурс]. URL: https://unfccc.int/sites/default/files/resource/20963851_KazakhstanNC7-BR3-1-ENG_Saulet_Report_12-2017_ENG.pdf. (дата обращения: 10.04.2019).
USGS FEWS NET Data Portal, 2019. [Электронный ресурс]. URL: https://earlywarning.usgs.gov/fews/search/Asia/ Central%20Asia (дата обращения: 10.04.2019).
USGS Global Visualization Viewer Data Portal. [Электронный ресурс]. URL: https://glovis.usgs.gov/app?fullscreen=0 (дата
обращения: 10.04.2019).
Yang D., Robinson D., Zhao Y., Estilow T., Ye B. Stream flow response to seasonal snow cover extent changes in large Siberian
watersheds // Journal of Geophysical Research. – 2003. – №108 (D18). – 4578 p
