ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТИПТІК ӨЗЕНДЕРІ АҒЫНЫНЫҢ ЖЫЛ ІШІНДЕГІ ТАРАЛУЫ (БҰҚТЫРМА, ЕСІЛ, ЖАЙЫҚ ӨЗЕНДЕРІНІҢ МЫСАЛЫНДА)
DOI:
https://doi.org/10.54668/2789-6323-2025-116-1-24-37Кілт сөздер:
жылдық ағынды бөлу, су режимі, климаттың өзгеруі, маусымдық ағын, ағынның өзгеру тенденциясыАңдатпа
Климаттың жаһандық өзгеруі және экономикалық қызметтердің қарқындылығы өзендердің су режимін қайта реттеуді қажет етеді. Өзен ағынының жыл сайынғы таралу заңдылықтарын зерттеу су ресурстарын ұтымды және кешенді пайдаланудың маңызды мәселелерінің бірі болып табылады. Ұсынылған ғылыми зерттеуде Бұқтырма өзені – Лесная Пристань а., Жабай өзені-Атбасар қ., Үлкен-Қобда өзені – Қобда а. су алаптарының өзен ағынының жылдық таралуы көпжылдық өңірлік үрдістері 1985 жылдан 2022 жылға дейін талданды. Ғылыми зерттеулер өзендердің орташа айлық және орташа жылдық ағыныны, орташа айлық ауа температурасы, жауын-шашынның орташа айлық мөлшерінің көпжылдық мәндерін пайдалана отырып, статистикалық талдау әдістері негізінде жүргізілді. Әр түрлі ағынды қалыптастырушы факторларды ескере отырып, ағынды құраушы фазалардың және ағын параметрлерінің ұзақ мерзімді динамикасы қарастырылады. Қаралып отырған бассейндер аумағында көктемгі ағын үлесінің азаюы сияқты ағынның жыл ішіндегі бөлінуінде елеулі өзгерістер орын алғаны анықталды, Жабай өзені үшін (Атбасар пункті) сәуір айында көктемгі ағын жылдық ағыннан 63,5 % - дан (суы аз жылы) 79,2 % - ға дейін (көп су жылы), Үлкен Қобда өзені үшін (үлкен Қобда пункті Қобда) көктемгі ағынның үлесі 38,4 %-дан (суы аз жылы) 71,6 % - ға дейін (көп су жылы) өзгерді, ал Бұқтырма өзені үшін (Орман айлағы пункті) сәуір мен шілде аралығында көктемгі-жазғы ағын жылдық ағынның шамамен 60…80 % -. құрады. Аралық ағынға келетін болсақ, Жабай және үлкен Қобда өзендерінде, атап айтқанда, қысқы кезеңде (желтоқсан–наурыз) аралық ағын үлесінің ұлғаюы байқалады. Мысалы, Жабай үшін қыс айларында аралық ағын су аз жылдарда 1 % - дан аз, бірақ оның үрдісі оң, бұл осы үлестің өсу тенденциясын көрсетеді. Бұқтырма өзені үшін қаңтар мен желтоқсан айларында трендтер теріс болса да, аралық ағын көбейеді.
References
Cui T., Tian F., Yang, T., Wen J., Khan M. Y. A. Development of a comprehensive framework for assessing the impacts of climate change and dam construction on flow regimes. Journal of Hydrology, 2020, Vol. 590, pp. 125358. https://doi.org/10.1016/j.jhydrol.2020.125358
Korneychuk N. N., Kirichuk G. Y. Structural and functional organization of phytomicroperiphyton of the transboundary stviga river. Hydrobiological Journal, 2018, Vol. 54, No. 1. https://doi.org/10.1615/hydrobj.v54.i1.10
Чигринец А.Г., Дускаев К.К., Сатмурзаев А.А., Инсигенова А.Е., Салаватова Ж.Т. Исследование основных характеристик и внутригодового распределения стока воды рек территории г. Алматы // Гидрометеорология и экология. – 2021. – №. 3 (102). – С. 44-62.
СП 33-101-2003. Определение расчетных гидрологических характеристик. – М.: Госсторой России, 2004. – 72 с.
СНиП 2.01.14-83. Определения расчетных гидрологических характеристик. Госстрой СССР. – М.: Стройиздат, 1985. – 36 с.
Андреянов В.Г. Внутригодовое распределение стока. – Л.: Гидрометеоиздат, 1960. – 327 с.
Ling H., Xu H., Fu J. Changes in intra-annual runoff and its response to climate change and human activities in the headstream areas of the Tarim River Basin, China. Quaternary International, 2014, Vol. 336, pp. 158-170.
Ren K., Huang S., Huang Q., Wang H., Leng G. Environmental flow assessment considering inter-and intra-annual streamflow variability under the context of non-stationarity. Water, 2018, Vol. 10, No. 12, pp. 1737.
Tu X., Singh V. P., Chen X., Chen L., Zhang Q., Zhao Y. Intra-annual distribution of streamflow and individual impacts of climate change and human activities in the Dongijang River Basin, China . Water Resources Management, 2015, Vol. 29, pp. 2677-2695.
Alifujiang, Y., Abuduwaili J., Groll M., Issanova G., Maihemuti B. Changes in intra-annual runoff and its response to climate variability and anthropogenic activity in the Lake Issyk-Kul Basin, Kyrgyzstan. Catena, 2021, Vol. 198, pp. 104974.
Savichev O. G., Moiseeva Y. A. A model of intra-annual flow distribution with scanty observational data. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. IOP Publishing, 2018, Vol. 211, No. 1, pp. 012040.
Кузин П.С. Режим рек Южных районов Западной Сибири, Северного и Центрального Казахстана. – Л.: Гидрометеоиздат, 1953. – 538 с.
Скоцеляс Н.И. Расчет внутригодового распределения стока для неизученных рек Горного Алтая // Труды КазНИГМИ. – 1975. – С. 15-20.
Беркалиев З.Т. Гидрологический режим рек Центрального, Северного и Западного Казахстана. – Алма-Ата: АН Каз ССР, 1959. – 278 с.
Ресурсы речного стока. Возобновляемые ресурсы поверхностных вод юга и юго-востока Казахстана. Возобновляемые ресурсы поверхностных вод Западного, Северного и Центрального и Восточного Казахстана / под науч. ред. Р.И. Гальперина. – Алматы, 2012. – Т. VII. – Кн.1. – 684 с.
Достай Ж.Д., Алимкулов С.К., Сапарова А.А. Ресурсы речного стока. Возобновляемые ресурсы поверхностных вод юга и юго-востока Казахстана. Возобновляемые ресурсы поверхностных вод Западного, Северного и Центрального и Восточного Казахстана. – Алматы, 2012. – Т. VII. – Кн.2. – 684 с.
Давлетгалиев С.К. Совокупная оценка нормы месячного стока рек Северной и Западной Джунгарии // Вестник КазГУ. Серия географическая. – 1996. – №3. – С. 99-109.
Чигринец А.Г. Внутригодовое распределение стока правобережных притоков реки Ертис в пределах Республики Казахстан // Вестник КазНУ. Серия географическая. – 2012. – №1(34). – С. 54-63.
Турсунова А.А., Мырзахметов А.Б., Куркебаев А.А. Внутригодовое распределение стока рек бассейна оз. Балкаш // Гидрометеорология и экология. – 2010. – №4 – С. 118-129.
Алимкулов С.К., Раймбекова Ж.Т., Исалдаева С.Ж. Оценка внутригодового распределения стока рек Северного склона Жетысу Алатау // Вестник КазНУ. Серия географическая. – 2022. – №1 (64). – С. 70-76.
Турсунова А.А., Аппазова Т.Б., Талипова Э.К. Оценка внутригодового распределения речного стока бассейна р.Ертис // Материалы международной научно-практической конференции «Перспективы развития современной науки», Иерусалим 4-6 мая 2016 г. – Израиль, 2016. – С. 262-269.
Кулебаев К.М. Внутригодовое распределение стока рек бассейна Шу, Талас // Вопросы географии и геоэкологии. – Алматы, 2013. – №2 – С.52-55.
Давлетгалиев С.К., Достаева А.Д. Восстановление рядов весеннего стока рек Жайык-Каспийского бассейна // Гидрометеорология и экология. – Алматы, 2014. – №1. – С. 88-95.
Makhmudova L., Beisembin K., Moldakhmetov M., Mussina A. Intra-annual flow distribution of the rivers in the Yesil river basin. Water Conservation and Management, Vol. 8, No. 2, pp.241-250. https://doi:10.26480/wcm.02.2024.241.250
Шиварева С.П., Авезова А. Применение модели HBV для расчета стока р. Оба на перспективу с учетом изменения климата // Гидрометеорология и экология. – 2012. – №4. – С.66-77.
Кишкимбаева А.А., Смирнова Е.Е., Болатова А.А. Определение тенденции изменения стока р. Шарын на перспективу под влиянием климата // Водные ресурсы Центральной Азии и их использование: Материалы международной научно-практической конференции, посвященной подведению итогов объявленного ООН десятилетия «Вода для жизни». - Алматы, 2016. – Кн. 2. – С.343-347.
Казахстан. Национальная энциклопедия. – Алматы: Казахская энциклопедия, 2004. – Т. I. – ISBN 9965-9389-9-7.
Большая советская энциклопедия: в 30 т. / гл. ред. А. М. Прохоров. – 3-е изд. – М.: Советская энциклопедия, 1969–1978.
Нүсүпқызы М.Н., Бейсенбаева С.Ж. Применение программы MIKE-hydro для моделирования наводнения участка бассейна реки Жабай //Progress in Science. – 2023. – №. 4.
Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 12. Нижнее Поволжье и Западный Казахстан. Вып. 2. Урало-Эмбинский район / под ред. З. Г. Марковой. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 152 с.
Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. [Электорнный ресурс] URL: https://www.kazhydromet.kz/ru/gidrologiya/ezhegodnye-dannye-o-rezhime-i-resursah-poverhnostnyh-vod-sushi-eds), дата обращения: 15.08.2024
Дружинин В.С., Сикан А.В. Методы статистической обработки гидрометеорологической информации. СПб: Издательство РГГМУ, 2001. – 170 с.
Поляк И. И. Оценивание линейного тренда временных метеорологических рядов / Труды ГГО. – Л.:ГМИ, 1975. – Вып. 364. – С.51-58.
Ежегодный бюллетень мониторинга состояния и изменения климата Казахстана: 2022 год. – Нур-Султан, 2023.
Восьмое Национальное Сообщение и Пятый Двухгодичный Доклад Республики Казахстан Рамочной конвенции ООН об изменении климата. Астана, 2022. – 205 с.
Downloads
Жарияланды
How to Cite
Журналдың саны
Бөлім
License
Copyright (c) 2025 Гидрометеорология және экология
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
