АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ АУАСЫН ЛАСТАУШЫ ЗАТТАРДЫҢ КЕҢІСТІКТІК-УАҚЫТТЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРІН КАРТОГРАФИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
DOI:
https://doi.org/10.54668/2789-6323-2025-116-1-116-131Кілт сөздер:
экология, қалалық аумақтар , экологиялық әсер , ЖЭО, халық денсаулығы , ластану, картаАңдатпа
Біздің заманымызда ең үлкен қасіреттердің бірі ауаның жаппай ластануы болып табылады, ол климаттың өзгеруіне әкеліп соғады, сонымен қатар аурушаңдық пен өлім-жітімнің артуын жылдамдатып халықтың денсаулығына кері әсер етеді. Ғылыми мақалада соңғы жылдардағы Алматы қаласындағы халық санының артуы, автокөлік, ЖЭО және жеке сектордағы үйлердің сапасыз көмір жағуына байланысты Алматы қаласы ауасының ластануы мен тұрғындарының денсаулығына кері әсер еткендігі туралы мәселелер қарастырылған. Сондай – ақ көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларының шығарындылары атмосфераға көтерілетін және планетаны жылытуға көмектесетін парниктік газдардың пайда болуына ықпал етіп, қала халқының өмір сүруіне қиындықтар тудыруда. Сонымен қатар экологиялық ластанудан атмосфералық ауада SO2, CO2, NO2, PM2,5 және PM10 сияқты қауіпті классқа жататын элементтерінің шектен тыс артуы, халық ортасында бронхит, инфекциялық бронхит, пневмония және өкпенің созылмалы ауруларының жиіленуіне алып келетіндігі келтірілген. Автокөліктің пайдаланылған газдары мен ЖЭО шығарындыларының атмосфералық ауаға әсер ету деңгейлері талданып зерделенді. Алматы қаласының атмосфералық ауаның сапасын, қалалық экожүйелерді қорғау мен қалпына келтіру, урбанизацияланған аумақтарда адам үшін жайлы, экологиялық қауіпсіз өмір сүру ортасын құру және қолдау жөніндегі іс-шараны енгізуде ластану дәрежесін дәл картаға түсіру мен әсерін нақты бағалауда қаланың 2016...2024 жылдардағы статистикалық деректер негізінде экологиялық карталар құрастырылды. Бұл карталар урбанизацияның табиғи ортаға антропогендік әсерін төмендету жөніндегі шешімдерді әзірлеу мен экологиялық тепе-теңдікті сақтауда жылдам, әрі нақты жобаларды дайындауға мүмкіндік береді.
References
Awe Y., Nygard J., Larssen S., Lee H., Dulal H., Kanakia R (2015). Clean air and healthy lungs Enhancing the World Bank’s Approach to Air Quality Management, the World Bank, 130 p.
Ambient air pollution: a global assessment of exposure and burden of disease, WHO Geneva, 2018, 4 p.
Shaddic G., Thomas M.L., Mudu, P., Ruggeri G., Gumy S. (2020) Half the world’s population are exposed to increasing air pollution. npj climate and atmospheric science, Vol. 3, pp. 1–5.
Kerolyn S., Giulia R., Michal K, Pierpaolo M., Mazen M (2023). WHO air quality database: relevance, history and future developments. Bulletin of the World Health Organization, Vol. 101, No. 12, pp. 800 - 807. http://dx.doi.org/10.2471/BLT.23.290188
World Health Organization (2023). WHO ambient air quality database, 2022 update: status report. World Health Organization. https://iris.who.int/handle/10665/368432. License: CC BY-NC-SA 3.0 IGO
Shaddick G., Salter JM., Peuch VH., Ruggeri G., Thomas ML., Mudu P. (2021) Global air quality: an inter-disciplinary approach to exposure assessment for burden of disease analyses. Atmosphere (Basel), Vol.12, No. 1, doi:48. 10.3390/atmos12010048
Iriti M., Piscitelli P., Missoni E., Miani A. (2020). Air pollution and health: the need for a medical reading of environmental monitoring data. International Journal of Environmental Research and Public Health, Vol.17, 2174. doi: 10.3390/ijerph17072174.
Yorifuji T., Kashima S., Doi,H. (2016). Acute exposure to fine and coarse particulate matter and infant mortality in Tokyo, Japan (2002- 2013). Science of the Total Environment, 551-552, 66–72. doi: 10.1016/j.scitotenv.2016.01.211.
Johnston J.E., Okorn K., Van Horne Y.O., Jimenez A. (2021). Changes in neighborhood air quality after idling of an urban oil production site. Environmental Science: Processes and Impacts 23, 967–980.
P´etremand,R., Wild P., Cr´ez´ e C., Suarez G., Besançon S., Jouannique V., Debatisse A., Guseva Canu I. (2021). Application of the Bayesian spline method to analyze real-time measurements of ultrafine particle concentration in the Parisian subway. Environment International, 156. https://doi.org/10.1016/j.envint.2021.106773
Chen R., Yang J., Chen D., Liu W.-J., Zhang C., Wang H., Li B., Xiong P., Wang B., Wang Y., (2021). Air pollution and hospital outpatient visits for conjunctivitis: a time-series analysis in Tai’an, China. Environmental Science and Pollution Research 28, 15453–15461. DOI: 10.1007/s11356-020-11762-4
De Fatima Andrade M., Kumar P., de Freitas E.D., Ynoue R.Y., Martins J., Martins L. D., Nogueira,T., Perez-Martinez P., de Miranda R.M., Albuquerque T. (2017). Air quality in the megacity of Sao ˜Paulo: evolution over the last 30 years and future perspectives. Atmospheric Environment, 159, 66–82.
Gulia S., Khanna I., Shukla K., Khare M. (2020). Ambient air pollutant monitoring and analysis protocol for low and middle-income countries: An element of comprehensive urban air quality management framework. Atmospheric Environment, 222
Tepanosyan G., Maghakyan N., Sahakyan L., Saghatelyan A. (2017). Heavy Metals Pollution Levels and Children Health Risk. Assessment of Yerevan Kindergartens Soils. Ecotoxicology and Environmental Safety,142, 257–265. https://doi.org/10.1016/j.ecoenv.2017.04.013
Lv J., Liu Y. (2019) An integrated approach to identify quantitative sources and hazardous areas of heavy metals in soils. The Science Total Environment, 646, 19–28. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2018.07.257
Қазақстан климатының жай-күйі мен өзгеруі мониторингінің жыл сайынғы Бюллетені – [Электрондық ресурс]: https://www.kazhydromet.kz/en/klimat/ezhegodnyy-byulleten-monitoringa-sostoyaniya-i-izmeneniya-klimata-kazahstana, жүгілген күн: 20.12.2024
Assanov D., Zapasnyi V., Kerimray A. (2021) Air Quality and Industrial Emissions in the Cities of Kazakhstan. Atmosphere. 12, 314. https://doi.org/10.3390/atmos12030314
Мейрамбекқызы А. (2020). Алматы түтінге тұншығып тұр. 2-ЖЭО-н газға көшіру қала экологиясын жақсарта ма? // Портал Информбюро. – [Электрондық ресурс]: https://informburo.kz/kaz/almaty-ttnge-tnshyyp-tr-2-zheo-n-gaza-kshru-ala-ekologiyasyn-zhasarta-ma.html, жүгілген күн: 10.01.2025).
World Health Organization. (2024). Ambient (outdoor) air pollution // WHO. – [Электрондық ресурс]: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ambient-(outdoor)-air-quality-and-health жүгілген күн: 10.01.2025.
Downloads
Жарияланды
How to Cite
Журналдың саны
Бөлім
License
Copyright (c) 2025 Гидрометеорология және экология
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
