ҮЛКЕН ҚАВҚАЗДЫҢ СОЛТҮСТІК-ШЫҒЫС ЖОТАСЫНДАҒЫ АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫ РЕЖИМІНІҢ ҚАЗІРГІ СИПАТТАМАЛАРЫ
DOI:
https://doi.org/10.54668/2789-6323-2025-118-3-22-33Кілт сөздер:
ауа температурасы, ауа температурасының аномалиясы, климаттың өзгеруі, DEM, көпжылдық динамика, трендАңдатпа
Зерттелетін нысан – Үлкен Кавказдың солтүстік-шығыс жотасы, ол сондай-ақ Каспий маңы өңірінің солтүстік-батыс бөлігі болып табылады. Зерттеуде климаттың өзгеруінің Үлкен Кавказдың каспий маңы бөлігіндегі көпжылдық температуралық режимге әсері қарастырылады. Талдауларда 1961...2022 жылдар аралығындағы 8 гидрометеорологиялық станцияның бақылау деректері пайдаланылды. 1991...2022 жж. кезеңіндегі ауаның температуралық өзгерістері базалық кезеңмен (1961...1990 жж.) салыстырмалы түрде талданды. Белгілі болғандай, мұнда қазіргі жылу режимінің ерекшеліктері қарастырылған: ең төменгі температура қаңтар айына, ал ең жоғарғысы шілде айына сәйкес келеді. Қысқы кезеңде орташа айлық температура орташа таулы белдеудің төменгі бөлігінен (1000...1200 м) бастап биік таулы аймақтарға дейін 0°C-тан төмен теріс мәндерге ие. 1961...2022 жылдар аралығындағы онжылдық температуралық өзгерістер сарапталды. 1990 жылдан бастап аймақта температураның күрт өсуі байқалды. Базалық кезеңмен салыстырғанда 1991...2022 жылдары жылдық орташа температура 0,9°C-қа көтерілген. Жазық өңірлерде жылдық орташа температура 12...14°C, аласа таулы аймақтарда – 10...12°C, орташа таулы белдеуде – 5...10°C, ал биік таулы өңірлерде – 4°C-тан төмен. Желтоқсан айында (0.4°C) қыс маусымының басталуымен температура төмендеп, орташа таулы белдеудің төменгі бөлігінен биік таулы аймақтарға қарай орташа айлық температура 0°C-тан төмен түседі. Жыл ішінде ең жоғарғы температуралық өсім (1.5°C) тамыз және қазан айларында байқалады.
Зерттеу нәтижелері жаңа инфрақұрылым салу, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын дамыту барысында қолданылуы мүмкін. Климаттық өзгерістердің салдарын анықтау өңірде бейімделу және зардаптарды жұмсарту шараларын кеңейтуге мүмкіндік береді.
References
Гусейнов, Н.Ш. Синоптическая метеорология / Н.Ш. Гусейнов. Баку: Сэда, 2011. 316 с. [на азербайджанском]
Гусейнов, Дж.С. Современные особенности изменения климата в северо-восточной части Большого Кавказа // Материалы международной научной конференции на тему «Актуальные проблемы современных природных и экономических наук», Гянджа: 13-14 июня 2022 года. С. 33-37. [на азербайджанском]
Махмудов, Р.Н. Современные изменения климата и опасные гидрометеорологические явления / Р.Н. Махмудов. Баку: Национальная академия авиации, 2018. 232 с. [на азербайджанском]
Гусейнов, Дж.С. Особенности распределения многолетнего температурного режима на территории Азербайджана // Москва: Гидрометеорологические исследования и прогнозы, 2020. № 4, c. 110-116.
Национальный Атлас Азербайджанской Республики [Атлас] / Баку: Государственный Комитет по Земле и Картографии, 2014. 444 с. [на азербайджанском]
География Азербайджанской Республики. Физическая география [Том I] / Х.К. Танрывердиев, Г.А. Халилов, М.Ю. Халилов [и др.]. Баку: Европа, 2015. 530 с. [на азербайджанском]
Хошахлах, Ф., Катигари, А. Ш., Сабури, Ш. Х., Моджатеди, Н. Ф., Пур, Ф. М., & Оскуйе, Э. А. (2016). Тенденция изменений температуры поверхности Каспийского моря. Изменения природной среды, 2(1), 57–66. [на английском]
Молави-Арабшахи, М., Арпе, К., Леруа, С. А. Г. (2016). Осадки и температура в юго-западном регионе Каспийского моря за последние 55 лет: их тенденции и теле-связи с крупномасштабными атмосферными явлениями. Международный журнал климатологии, 36, 2156–2172. https://doi.org/10.1002/joc.4483. [на английском]
Кутель, Х. (2010). Обзор влияния Северного море – Каспийского паттерна (NCP) на режимы температуры и осадков на Ближнем Востоке. В: Гёкчекус, Х., Тюркер, У., ЛаМоро, Дж. (ред.) Выживание и устойчивость. Шпрингер, Берлин, Гейдельберг. https://doi.org/10.1007/978-3-540-95991-5_122. [на английском]
Климат Азербайджана / Э.М.Шихлинский [и др.]. Баку: изд. Академии Наук Азерб. ССР, 1968. 360 с.
Huseynov, N.Sh., Huseynov, J.S. Distribution of the Contemporary Precipitation Regime and the Impact of Climate Change on it within the Territory of Azerbaijan // Barcelona: Journal of Geography & Natural Disasters, 2022. Vol. 12, Is. 4, №:1000254, p.1-7.
Халилов, С.Г. Месячные и годовые нормы температуры воздуха и атмосферных осадков в Азербайджанской Республике (1691-1990 гг.) / С.Г. Халилов, С.Г. Сафаров – Баку: Ширваннешр, 2001. 29 с. [на азербайджанском]
Махмудов, Р.Н., Дадашова, Ф.С., Расулов, З.Р. Анализ метеорологических условий высокогорной территории Шахдаг // Труды Азербайджанского географического общества, География и природные ресурсы, №2 (17), Баку, 2022, с.3-9. [на азербайджанском]
Иманов, Ф.А. Статистические методы в гидрометеорологии / Ф.А. Иманов. Баку: MBM, – 2011, 272 с. [на азербайджанском]
Хюсейнли, Ш.С., Джанмамедова, Р.Р., Садыгова, Т.Р., Аббасова, К.А. Оценка влияния изменения климата на температуру поверхностных вод западного побережья Среднего Каспийского моря // Материалы научно-практической конференции на тему «Развитие водного хозяйства Азербайджана связано с именем общенационального лидера Гейдара Алиева», Баку, 5 мая 2023, с. 456-460. [на азербайджанском]
Магеррамова, M.M. Оценка современного состояния тепловых ресурсов в экономическом районе Куба-Хачмаз на фоне региональных климатических изменений //Труды Азербайджанского географического общества, XVI том, Баку, 2011, с. 231-233. [ на азербайджанском]
Сафаров, С.Х., Магеррамова, М.М. Оценка многолетних тенденций изменения средних и экстремальных температур в Куба-Хачмазском экономическом районе // Проблемы обеспечения экологической безопасности природно-хозяйственных систем в рамках географических исследований. Труды Азербайджанского географического общества. XIV том, Баку, 2009, с. 394-400. [ на азербайджанском]
Downloads
Жарияланды
How to Cite
Журналдың саны
Бөлім
License
Copyright (c) 2025 Джамал Гусейнов, Наила Исмайлова
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
