ЖАЙЫҚ-КАСПИЙ СУ ШАРУАШЫЛЫҒЫ АЛАБЫНДАҒЫ КӨКТЕМГІ СУ ТАСҚЫНЫ АҒЫНДЫСЫН БАҒАЛАУ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ СЦЕНАРЛЫҚ БОЛЖАМЫ
DOI:
https://doi.org/10.54668/2789-6323-2025-119-4-95-109Кілт сөздер:
максималды ағынды, көктемгі су тасқыны, өзен ағындысының трансформациясы, сценарийлік болжау, CMIP6Аңдатпа
Зерттеу жұмысында Жайық-Каспий су шаруашылығы алабындағы көктемгі су тасқыны ағынды сипаттамалары қазіргі кезең үшін кешенді түрде талданып, 2030, 2040 және 2050 жылдарға арналған болжамды өзгерістері CMIP6 климаттық сценарийлері (SSP3-7.0 және SSP5-8.5) негізінде жасалды. 34 гидрологиялық бекетте жүргізілген бақылау деректерін талдау нәтижесі көктемгі ағынды көлемінің 35 % азайғанын, су тасқыны үзақтығының қысқарғандығын және жекелеген өзендерде максималды су өтімінің 45 % дейін төмендегенін көрсетті. Ауа температурасының жоғарылауы, жылымықтардың жиілеуі және күзгі ылғалданудың азаюы максималды су өтімінің төмендеуіне және ағындының маусымдық ағынды режимінің қайта бөлінуіне алып келетіні анықталды. Сценарийлік болжамдар айқын түрде кеңістіктік әртектілікті көрсетті – кейбір өзендерде максималды су өтімінің 72 % дейін ұлғаюы күтілсе, ал біршама өзендерде су өтімінің 35 % дейін тұрақты төмендеуі байқалады. Алынған нәтижелер, су ресурстарын басқаруда өзен алаптарының аймақтық ерекшеліктерін, кіші және орта өзендердің климаттық өзгерістерге сезімталдығын ескеретін адаптивті суды басқару жүйесіне көшу қажеттігін көрсетеді.
References
Tursunova A., Nurbatsina A., Salavatova Z., Huthoff F. (2025). Sustainability challenges in Kazakhstan’s river systems: assessing climate-induced hydrological changes. Sustainability. Vol. 17, № 8. P. 3405. https://doi.org/10.3390/su17083405.
Frolova N. L., Agafonova S. A., Kireeva M. B., Povalishnikova E. S., Pakhomova O. M. (2017). Recent changes of annual flow distribution of the Volga Basin rivers. Geography, Environment, Sustainability. Vol. 10. P. 28–39. https://doi.org/10.24057/2071-9388-2017-10-2-28-39.
Wang P., Shpakova R. N. (2022). Complex streamflow responses to climate warming in five river basins in South Yakutia, Russia. Frontiers in Environmental Science. Vol. 10. P. 1033943. https://doi.org/10.3389/fenvs.2022.1033943.
Медведев А. И. Байесовы оценки изменения стока российских рек в XXI веке на основе CMIP6 // Известия РАН. Физика атмосферы и океана. – 2023. – Т. 59, № 7. – С. 857–871.
Магрицкий Д. В., Евстигнеев В. М., Юмина М. Н., Торопов П. А., Кенжебаева А. Ж., Ермакова Г. С. Изменения стока в бассейне реки Урал // Вестник Московского университета. Серия 5. География. – 2018. – № 1. – С. 90–101.
Сивохип Ж. Т., Павлейчик В. М. Современные тенденции внутригодового распределения речного стока в бассейне реки Урал // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Науки о Земле. – 2020. – Т. 33. – С. 112-123. – https://doi.org/10.26516/2073-3402.2020.33.112
Медеу А. Р., Махмудова Л. К., Мырзахметов А. Б., Загидуллина А. Р., Канай М. А. Паводковая ситуация на реке Жайык (Урал) в 2024 году // География и водные ресурсы. – 2024. – № 4. – С. 14–23. – https://doi.org/10.55764/2957-9856/2024-4-14-23.35
Терехов А. Г., Саиров С. Б., Абаев Н. Н., Сагатдинова Г. Н., Амиргалиев Е. Н. О возможных причинах исключительно больших весенних паводков 2024 года в Казахстане // Современные проблемы дистанционного зондирования Земли из космоса. – 2024. – Т. 21. – № 3. – С. 331–338. – https://doi.org/10.21046/2070-7401-2024-21-3-331-338
Danilovich I. S., Loginov V. F., Groisman P. Y. (2023). Changes of Hydrological Extremes in the Center of Eastern Europe and Their Plausible Causes. Water. Vol. 15, № 16. Article 2992. https://doi.org/10.3390/w15162992
Laiskhanov S., Sharapkhanova Z., Myrzakhmetov A., Levin E., Taukebayev O., Nurmagambetuly Z., Kaster S. (2025). Geo-Ecological Analysis of the Causes and Consequences of Flooding in the Western Region of Kazakhstan. Urban Science. Vol. 9, № 1. Article 20. – https://doi.org/10.3390/urbansci9010020
Dottori F., Szewczyk W., Ciscar J.-C., Zhao F., Alfieri L., Hirabayashi Y. (2018). Increased human and economic losses from river flooding with anthropogenic warming. Nature Climate Change. Vol. 8, № 9. P. 781–786. https://doi.org/10.1038/s41558-018-0257-z
Michalek A. T., Villarini G., Kim T., Quintero F., Krajewski W. F., Scoccimarro E. (2023). Evaluation of CMIP6 HighResMIP for hydrologic modeling of annual maximum discharge in Iowa. Water Resources Research. Vol. 59. https://doi.org/10.1029/2022WR034166
Suram A., Anand R. P., Vema V. K. (2024). Catchment response to climate change under CMIP6 scenarios: a case study of the Krishna River Basin. Journal of Water and Climate Change. Vol. 15, № 2. P. 476–498. https://doi.org/10.2166/wcc.2024.442
Wu Y., Miao C., Fan X., Gou J., Zhang Q., Zheng H. (2022). Quantifying the Uncertainty Sources of Future Climate Projections and Narrowing Uncertainties with Bias Correction Techniques. Earth’s Future. Vol. 10. https://doi.org/10.1029/2021EF002630
Fallah B., Rostami M., Russo E., Harder P., Menz C., Hoffmann P., Didovets I., Hattermann F. F. (2025). Climate model downscaling in central Asia: a dynamical and a neural network approach. Geoscientific Model Development. Vol. 18. P. 161–180. https://doi.org/10.5194/gmd-18-161-2025
Smagulov Z., Makhmudova L., Alimkulov S., Talipova E., Zagidullina A., Birimbayeva L., Sailaubek A. (2025). Transformation of seasonal distribution of river flow in the Zhaiyk-Caspian water basin under changing climate conditions. Journal of Water and Climate Change. https://doi.org/10.2166/wcc.2024.537.
Frieler K., Lange S., Piontek F., Reyer C. P. O., Schewe J., Warszawski L., Zhao F., Chini L., Denvil S., Emanuel K., Geiger T., Halladay K., Hurtt G., Mengel M., Murakami D., Ostberg S., Popp A., Riva R., Stevanovic M., Suzuki T., Volkholz J., Burke E., Ciais P., Ebi K., Eddy T. D., Elliott J., Galbraith E., Gosling S. N., Hattermann F., Hickler T., Hinkel J., Hof C., Huber V., Jägermeyr J., Krysanova V., Marcé R., Müller Schmied H., Mouratiadou I., Pierson D., Tittensor D. P., Vautard R., van Vliet M., Biber M. F., Betts R. A., Bodirsky B. L., Deryng D., Frolking S., Jones C. D., Lotze H. K., Lotze-Campen H., Sahajpal R., Thonicke K., Tian H., Yamagata Y. (2017). Assessing the impacts of 1.5 °C global warming – simulation protocol of the Inter-Sectoral Impact Model Intercomparison Project (ISIMIP2b). Geoscientific Model Development. Vol. 10. P. 4321–4345. https://doi.org/10.5194/gmd-10-4321-2017
Сикан А. В. Методы статистической обработки гидрометеорологической информации. – Санкт-Петербург: Изд-во РГГМУ, 2007. – 279 с.
Helsel D. R., Hirsch R. M. (2020). Statistical Methods in Water Resources (U.S. Geological Survey Techniques and Methods, book 4, chap. A3). Reston, VA: U.S. Geological Survey, 454 p. https://doi.org/10.3133/tm4A3
Владимиров А. М. Факторы, определяющие возникновение экстремальных расходов и уровней воды половодья // Учёные записки РГГМУ. – 2009. – № 9. – С. 22–39.
Дмитриева В. А., Нефедова Е. Г. Гидрологическая реакция на меняющиеся климатические условия и антропогенную деятельность в бассейне Верхнего Дона // Вопросы географии. Гидрологические изменения. – 2018. – № 145. – С. 285–297.
Махмудова Л., Талипова Э., Мырзахметов А., Биримбаева Л., Тұрсынбай А., Әліпбек Ә. Климатические характеристики оттепелей на территории Жайык-Каспийского водохозяйственного бассейна // Journal of Geography and Environmental Management. – 2025. – Т. 75, № 4. – С. 80–91.
Downloads
Жарияланды
How to Cite
Журналдың саны
Бөлім
License
Copyright (c) 2025 Саят Алимкулов, Ляззат Махмудова, Эльмира Талипова, Жанибек Смагулов, Ақгүлім Сайлаубек
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
