ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ 1961...2020 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДА ӨЗГЕРУІ
DOI:
https://doi.org/10.54668/2789-6323-2024-112-1-65-78Кілт сөздер:
Қызылорда облысы, ауа температурасы, климат өзгерісі, Sen критерийі, параметрлік емес Манн–Кендалл сынағыАңдатпа
Мақаланың мақсаты қазіргі уақытта климат өзгеруінің айқын көрсеткіштерінің бірі ауа температурасының динамикасын Қызылорда облысының мысалында талдау және аталған аумақта ауа температурасының ұзақ уақыт бойы өзгеру тенденцияларын анықтау
болып табылады. Қазақстанның оңтүстік-батысында орналасқан, құрғақ климатымен ерекшеленетін және экологиялық апатты аумаққа кіретін Қызылорда облысындағы ауа температурасының өзгерістерін қарастыру осы бағытта жүргізілетін зерттеулердің
маңыздылығын көрсетеді. Беріліп отырған жұмыста авторлар Манн–Кендаллдың параметрлік емес статистикалық әдісіне сүйене отырып, 1961...2020 жылдар аралығындағы ауа температурасының өзгерістерін зерттеді. Манн–Кендалл әдісі зерттелетін
деректердің монотонды трендінің болуын анықтауда қолданылады. Сонымен қатар, уақыт қатарларын бағалау нәтижесінің дәлдігін арттыруға бағытталады және трендтің болуын анықтауға мүмкіндік береді. Алынған нәтижелер Қызылорда облысының
уақыттық қатарында температураның айтарлықтай өзгеруімен сипатталды. Таңдалған кезеңде Сен критерийі бойынша өзгерістерді бағалау барысында температураның орташа жылдық өзгерістері 0,02...0,05°С-қа артқаны атап өтілді. Маусымдық тенденциялар жыл бойы орташа температураның жоғарылауын көрсетті, ал көктем мен жаз айлары
Қызылорда облысында байқалған жылынуға айтарлықтай үлес қосты. Зерттеу барысында алынған нәтижелер аймақтық климаттың өзгеруін бағалауға негіз бола алады. Себебі метеорологиялық параметрлер, атап айтқанда ауа температурасы Қызылорда облысы ауасының ластануын зерттеудегі маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады.
References
National Research Council (NRC) (2020) Climate change: evidence and causes: update 2020. The National Academies Press, Washington, DC.
МГЭИК, 2014: Изменение климата, 2014 г.: Обобщающий доклад. Вклад Рабочих групп I, II и III в Пятый оценочный доклад Межправительственной группы экспертов по изменению климата [основная группа авторов, Р.К. Пачаури и Л.А. Мейер (ред.)]. МГЭИК, Женева, Швейцария, 163 стр.
MacKay R, Ko M (2001) An analysis of simulated and observed global mean near-surface air temperature anomalies from 1979 to 1999: trends and attribution of causes. Chemosphere Glob Change Sci 3(4):393–411. https://doi.org/10.1016/s1465-9972(01)00020-4.
Kogan F, Guo W (2014) Early twenty-frst-century droughts during the warmest climate. Geomat Nat Hazards Risk 7(1):127–137. https://doi.org/10.1080/19475705.2013.878399.
Alexander L (2016) Global observed long-term changes in temperature and precipitation extremes: a review of progress and limitations in IPCC assessments and beyond. Weather Clim Extremes 11:4–16.
Santer BD, Stephen PC, Zelinka MD et al (2018) Human infuence on the seasonal cycle of tropospheric temperature. Science 361:6399. https://doi.org/10.1126/science.aas8806 (eaas8806).
de Beurs K, Henebry G, Owsley B, Sokolik I (2018) Large scale climate oscillation impacts on temperature, precipitation and land
surface phenology in Central Asia. Environ Res Lett 13(6):065018. https://doi.org/10.1088/1748-9326/aac4d0.
ЕЭК ООН (2019) Обзоры результативности экологической деятельности: Казахстан, 3 й обзор. ООН, Женева.
Пономорев М.Д., Борсук В.Н. (1927) Климатический профль Казахстана. Общества изучения Казахстана, Кызылорда.
Утешов А.С: Климат Казахстана, Ленинград: Гидрометеоиздат, 1959.
Faruq I, Shah AR, Salik KM, Ismail M (2021) Annual, seasonal and monthly trend analysis of temperature in Kazakhstan during 1970–2017 using non-parametric statistical methods and GIS technologies. Earth Syst Environ 5:575–595.
UNDP (2013) National Human Development Report 2008. Climate change and its impact on Kazakhstan’s human development. Astana. http://hdr.undp.org/en/content/climate-change-anditsimpact-kazakhstan%E2%80%99shuman-development.
Nyssanbayeva AS, Cherednichenko AV, Cherednichenko VS et al (2019) Bioclimatic conditions of the winter months in Western Kazakhstan and their dynamics in relation to climate change. Int J Biometeorol 63:659–669.
Salnikov V, Turulina G, Polyakova S et al (2014) Climate change in Kazakhstan during the past 70 years. Quat Int 358:77–8215. Argüeso D, Evans JP, Fita L et al (2013) Temperature response to future urbanization and climate change. Clim Dyn 42(7):2183–2199.
Yamamoto Y (2006) Measures to mitigate urban heat islands. Sci Technol Trends Q Rev 18(1):65–83.
IPCC (2013) Climate change 2013: the physical science basis. In: Stocker TF, Qin D, Plattner GK, Tignor M, Allen SK, Boschung J,Nauels A, Xia Y, Bex V, Midgley PM (eds) Contribution of Working group i to the fifth assessment report of the intergovernmental panel on climate change. Cambridge University Press, Cambridge.
Russell A, Ghalaieny M, Gazdiyeva B et al (2018) A spatial survey of environmental indicators for Kazakhstan: an examination of current conditions and future needs. Int J Environ Res 12(5):735–748.
Dubovyk O, Ghazaryan G, Gozalez J, Graw V, Low F, Schreier J (2019) Drought hazard in Kazakhstan in 2000–2016: a remote sensing perspective. Environ Monit Assess 191:510.
Yao J, Chen Y (2014) Trend analysis of temperature and precipitation in the Syr Darya Basin in Central Asia. Theor Appl Climatol 20(3–4):521–53121. T. Alimbaev, Zh. Mazhitova, B. Omarova, B. Kamzaev, K. Atanakova. Ecological problems of modern central Kazakhstan: challenges and possible solutions E3S Web of Conferences, 157, 1–8 (2020).
T. Alimbaev, Zh. Mazhitova, B. Omarova, B. Kamzaev, K. Atanakova. Ecological problems of modern central Kazakhstan: challenges and possible solutions E3S Web of Conferences, 157, 1–8 (2020).
Regional program for environmental protection of the Kyzylorda region for 2009–2011 Kyzylorda, 76 (2009).
Mann HB (1945) Non parametric tests again trend. Econometrica 13:245–259
Ezhegodnyi byulleten’ monitoringa sostoyaniya i izmeneniya klimata Kazakhstana: 2021 god. - Astana, 2022. - 76 s.
