ТЕХНОГЕНЕЗДІҢ ӘСЕР АЙМАҒЫНДАҒЫ ЕЛЕК ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ СУ САПАСЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
DOI:
https://doi.org/10.54668/2789-6323-2024-115-4-15-27Кілт сөздер:
өзен бассейні, гидрохимиялық көрсеткіштер, геоэкологиялық жағдайАңдатпа
Мақалада Елек өзені бассейнінің геожүйелеріне теріс әсер ететін антропогендік факторлардың жалпы спектрі көрсетілген. Химиялық элементтердің жиналуы және олардың қоршаған орта объектілеріне түсуі адамның өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы қызметінің нәтижесі болып табылады. Мақалада Елек өзені бассейніндегі беткі сулардың сапалық құрамына кері әсер ететін табиғи және антропогендік факторлар талданады. Негізгі назар 2024 жылы жүргізілген экспедициялық бақылаулар негізінде Елек өзенінің және оның ірі салаларының гидрологиялық режимін зерттеуге аударылған. Елек бассейнінің геожүйелері бірнеше онжылдық бойы табиғи және техногендік факторлардың едәуір әсеріне ұшырап келе жатқаны анықталды. Өзеннің және оның салаларының негізгі учаскелерінен алынған беткі су үлгілерінің химиялық талдау нәтижесінде судың ластанған элементтері мен техносфераның қызметі арасында тікелей байланыс анықталды. Елек өзенінің солтүстік-шығыс бөлігіндегі бірінші және екінші тәртіптегі салаларының ластануына ерекше назар аударылды. Зерттеу нәтижесінде су айдындарына ауыр металдардың негізгі көздері өңірде жүргізілетін тау-кен өнеркәсібі мен геологиялық барлау жұмыстары екені анықталды. Судың ластану деңгейін бағалау үшін Елек өзені мен оның негізгі салалары бойынша су ластану индексі (СЛИ) есептелді. Алынған деректер негізінде, Ақтөбе облысындағы су объектілерінің көпшілігі жалпы алғанда беткі су сапасының стандарттарына сәйкес келгенімен, Елек өзенінің орта ағысында орналасқан сулар қатты ластанғандар санатына жататыны анықталды деген қорытынды жасалды. Бұл су сапасының одан әрі нашарлауының алдын алу және ластану деңгейін төмендету бойынша шаралар әзірлеу үшін олардың жағдайына неғұрлым егжей-тегжейлі және тереңдетілген мониторинг жүргізудің қажеттілігін көрсетеді.
References
Абдуллин А.А. Геология и минеральные ресурсы Казахстана. - Алма-Ата: Ғылым, 1994.-400 с.
Александрова В.В. Анализ корреляционной зависимости выживаемости и плодовитости тест-объекта Сeriodaphnia affinis с химическим составом воды. Вестник Нижневартовского государственного университета. - 2013.-№ 3. - С. 60-63.
Александрова В.В., Левкова А.Н., Иванова А.В. Анализ и прогноз миграции химических веществ в поверхностных водах и донных отложениях малых рек. Siberian Journal of Life Sciences and Agriculture. - 2019. - Т. 11. - № 2-2. - С.12-20.
ГОСТ РК 51592 – 2003 «Вода. Общие требования к отбору проб». Электронный источник: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30015917. (Дата обращения 10.06.2024).
Джаналеева Г.М. Физическая география Республики Казахстан: учебное пособие / под ред. Г.М. Джаналеевой. – Астана: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2010. – 560 с.
Доклад Всемирной метеорологической организации. 2023 год стал самым засушливым годом для рек по всему миру за последние 33 года. 7 октября 2024 г. Электронный ресурс: https://wmo.int/ru/news/media-centre/v-doklade-vmo-podcherkivaetsya-rastuschiy-deficit-i-nekhvatka-globalnykh-vodnykh-resursov
Информационно-аналитический отчет по контрольной и правоприменительной деятельности Актюбинской экологической инспекции за 2010 год. Тобыл-Торгайский департамент экологии. – Актобе, 2011. – 200 с.
Лаврусевич А.А. Основные черты техногенеза. Вестник МГСУ, - 2015. - №4. – С. 175-181.
Низовцев В.А. Антропогенный ландшафтогенез: предмет и задачи исследования. Вестник Моск. ун-та. Серия География. - 1999. – №1. С. 26-30.
Нурышев Г.Ж., Омаров С.К. Научно-исторический справочник Актюбинской области. – Актобе: АГПИ, 2007. – С. 178-200.
https://adilet.zan.kz/rus/docs/V1600014513
Чибилев А.А. Ландшафтно-экологические основы рационализации природопользования в степной зоне (на примере Южного Урала и сопредельных территорий): автореферат докт. геогр. наук. – СПб: ГУ, 1992. – 50 с.
Фактическое состояние водных ресурсов» по Актюбинской области 2012 г. Информ.-аналит. отчет / Департамент экологии. – Актобе, 2012. – С. 10-11.
Beketova, A., Berdenov, Z., Ataeva, G., Shomanova, Z., Herman, G.V. Geochemical monitoring of industrial center for development of recreational areas (on the example of Khromtau-Don industrial hub, Kazakhstan). Geojournal of Tourism and Geosites, 2019, 27(4). – P. 1449-1463. https://doi.org/10.30892/gtg.27428-447
Berdenov Zh. Current state and geoecological analysis of geosystems in the Ilek river basin. Monograph. Astana: "Master Po", 2017. - 155 p. ISBN 978-9965-31-886-3.
Berdenov Z., Mendybayev, E.H., Ataeva, G.M., Dzhanaleeva, G.M. Landscape and geochemical features of man-made pollution zones of aktobe agglomerations. Oxidation Communications, 2015, 38(2). – P. 852–859.
Berdenov Zh., Mendibaev E.H., G. Ataeva, E. Аtasoy. Geosystems geoecological assessment of the basin of rivers for tourist valorization case study of Ilek river basin. GeoJournal of Tourism and Geosites.- Romania. - 2016. - №2, vol. 18. – Р. 187-195. ISSN 2065-0817.
Donghai Yuan, Yinxiu Zhao, Xujing Guo, Linxiao Zhai, Xinyi Wang, Jiazhuo Wang, Yanqi Cui, Liansheng He, Chenling Yan, Yingying Kou. Impact of hydrophyte decomposition on the changes and characteristics of dissolved organic matter in lake water. Ecological Indicators. – 2020. - Vol. 116 (106482). https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2020.106482
Dzhanaleyeva K., Mazhitova G., Zhanguzhina A., Berdenov Z., Bazarbayeva T., Atasoy E. Technogenesis of geoecological systems of Northen Kazakhstan: Progress, development and evolution. Chemistry, 2017, 26(6). – P. 903-921.
Krabbenhoft Corey A., Kashiana Donna R. Citizen science data are a reliable complement to quantitative ecological assessments in urban rivers. Ecological Indicators. - 2020. - № 116 (106407). https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2020.106476
Mariem Ben-Said. Spatial point-pattern analysis as a powerful tool in identifying pattern-process relationships in plant ecology: an updated review. Ecological Processes. – 2021. - № 10 (56). https://doi.org/10.1186/s13717-021-00314-4
Safarov R.Z., Shomanova Zh.K., Nossenko Yu.G., Berdenov Zh.G., Bexeitova Zh.B., Shomanov A. S., Mansurova M. Solving of classification problem in spatial analysis applying the technology of gradient boosting CatBoost. Folia Geographica. - 2020. -№ 1 (62). - Р.112-126.
Saket Dubey, Ashutosh Sharma, Venkatesh Kishor Panchariya, Manish Kumar Goyal, Rao Y. Surampalli, Tian C. Zhang. Regional sustainable development of renewable natural resources using Net Primary Productivity on a global scale. Ecological Indicators. 2021. Vol. 127 (107768). https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2021.107768
Ramazanova N.Y., Berdenov Z.G., Ramazanov S.K., Kazangapova N.B., Romanova S.M., Toksanbaeva S.T., Wendt J. Landscape-geochemical analysis of steppe zone basin Zhaiyk. News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Series of Geology and Technical Sciences. - 2018. - Vol. 4 (436). - Р. 33-41. https://doi.org/10.32014/2019.2518-170X.95
Downloads
Жарияланды
How to Cite
Журналдың саны
Бөлім
License
Copyright (c) 2025 Гидрометеорология және экология
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
