ІЛЕ АЛАТАУЫНЫҢ СОЛТҮСТІК БАУРАЙЫНДАҒЫ ОРТАЛЫҚ ТҰЙЫҚСУ МҰЗДЫҒЫ МАССАСЫНЫҢ БАЛАНСЫ МЕН КИНЕМАТИКАСЫ

Авторлар

  • В.П. Капица ЖШС «ЮНЕСКОның аясындағы 2-санаттағы Орталық Азия өңірлік гляциологиялық Орталығы»
  • Н.Е. Касаткин ЖШС «ЮНЕСКОның аясындағы 2-санаттағы Орталық Азия өңірлік гляциологиялық Орталығы»
  • И.В. Северский ЖШС «ЮНЕСКОның аясындағы 2-санаттағы Орталық Азия өңірлік гляциологиялық Орталығы»
  • З.С. Усманова ЖШС «ЮНЕСКОның аясындағы 2-санаттағы Орталық Азия өңірлік гляциологиялық Орталығы»
  • А.Б. Егоров ЖШС «ЮНЕСКОның аясындағы 2-санаттағы Орталық Азия өңірлік гляциологиялық Орталығы»

DOI:

https://doi.org/10.54668/2789-6323-2024-115-4-91-110

Кілт сөздер:

Солтүстік Тянь-Шань, Орталық Тұйықсу мұздығы, мұздық кинематикасы, мұздың қозғалу жылдамдығы, мұздық массасының балансы

Аңдатпа

2006...2023 жылдар аралығында Орталық Тұйықсу мұздығында тікелей бақылаулар жүргізіліп, соның негізінде сыртқы және ішкі масса алмасу компоненттерінің есептеулері жасалынды, осы есептеулер 1958...1972 және 1977...1992 жылдардағы алынған мәндермен салыстырылды. Масса балансының кинематикалық компоненттерін анықтау үшін жергілікті жерге геодезиялық байланысы бар мұзға бұрғыланған рейкалар қолданылды. Қарастырылып отырған кезеңде мұздық 420 метрге шегінген, масса балансы орта есеппен -0,54 м. с.э., құраса, барлық бақылау кезеңінде, яғни 1958 жылдан бастап, мұздық 1190 м-ге шегінді, ал 1956...2023 жылдардағы масса балансының орташа мәні -0,42 м. с.э. 2006...2023 жылдар кезеңінде кинематикалық қоректену аймағындағы (КҚА) жылдық масса балансы + 0,13 м құрады, сол кезеңде осы аймақтағы абляцияның кинематикалық аймағындағы мұзды шығару -1,24 м құрады, ал КҚА ауданы 17 % - ға өсті, ал абляцияның кинематикалық аймағы (АКА) 46,3 % - ға қысқарды.  КҚА мұздың түсуі 1977/78...1991/92 жылдар аралығында АКА-дағы шығындардың жартысының ғана (49,5 %) орнын толтырса, 2006/07...2022/23 жылдар аралығында 75,9 % - ға дейін орнын толтырды. Орталық Тұйықсу мұздығындағы мұз қозғалысының максималды жылдамдығы 1956...65 жылдарда байқалды,  ол  жылдары жылдамдық жылына 22...24 м\ж құрады, ал 1977...1992 жылдар аралығында 16 м/ж дейін төмендеді, ал 2006...2023 жылдар кезеңінде 12,8 м/ж құрады.

References

Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). (2022). *The Ocean and Cryosphere in a Changing Climate*. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781009157964

Kotlyakov, V.M. (Ed.). (2006). *Glaciation of Northern and Central Eurasia in the Modern Epoch*. Institute of Geography of the Russian Academy of Sciences. Moscow: Nauka. ISBN 5-02-035344-2

Makarevich, K.G. (2004). Balance and kinematics of the mass of Tien Shan glaciers using the example of the TuyukSu glacier. *Hydrometeorology and Ecology*, *3*, 74-88.

Zemp, M., Huss, M., Thibert, E., Eckert, N., McNabb, R., Huber, J., Barandun, M., Machguth, H., Nussbaumer, S. U., Gärtner-Roer, I., Thomson, L., Paul, F., Maussion, F., Kutuzov, S., & Cogley, J. G. (2019). Global glacier mass changes and their contributions to sea-level rise from 1961 to 2016. *Nature*, *568*(7752), 382–386. https://doi.org/10.1038/s41586-019-1071-0

Kapitsa, V., Shahgedanova, M., Severskiy, I., Kasatkin, N., White, K., & Usmanova, Z. (2020). Assessment of Changes in Mass Balance of the Tuyuksu Group of Glaciers, Northern Tien Shan, Between 1958 and 2016 Using Ground-Based Observations and Pléiades Satellite Imagery. *Frontiers in Earth Science*, *8*. https://doi.org/10.3389/feart.2020.00259

Brun, F., Berthier, E., Wagnon, P., Kääb, A., & Treichler, D. (2017). A spatially resolved estimate of High Mountain Asia glacier mass balances from 2000 to 2016. *Nature Geoscience*, *10*(9), 668–673. https://doi.org/10.1038/ngeo2999

Barandun, M., Huss, M., Usubaliev, R., Azisov, E., Berthier, E., Kääb, A., Bolch, T., & Hoelzle, M. (2018). Multi-decadal mass balance series of three Kyrgyz glaciers inferred from modelling constrained with repeated snow line observations. *The Cryosphere*, *12*(6), 1899–1919. https://doi.org/10.5194/tc-12-1899-2018

Hoelzle, M., Barandun, M., Bolch, T., Fiddes, J., Gafurov, A., Muccione, V., Saks, T., & Shahgedanova, M. (2019). The status and role of the alpine cryosphere in Central Asia. In *The Aral Sea Basin* (pp. 100–121). Routledge. https://doi.org/10.4324/9780429436475-8

Barandun, M., Fiddes, J., Scherler, M., Mathys, T., Saks, T., Petrakov, D., & Hoelzle, M. (2020). The state and future of the cryosphere in Central Asia. *Water Security*, *11*, 100072. https://doi.org/10.1016/j.wasec.2020.100072

Makarevich, K.G. (2008). Tsentralny Tuyксуyskiy glacier from the International Geophysical Year to the present. In *Geographical problems of sustainable development: theory and practice: Proceedings of the International Scientific and Practical Conference dedicated to the 70th anniversary of the Institute of Geography of JSC CNZMO RK* (pp. 81-88). Almaty.

Severskiy, I.V., Vilesov, E.N., Makarevich, G.K., & Diyarova, K.Sh. (2008). Glaciological research in Kazakhstan: stages of development, current state, and prospects. In *Geographical problems of sustainable development: theory and practice: Proceedings of the International Scientific and Practical Conference dedicated to the 70th anniversary of the Institute of Geography of JSC CNZMO RK* (pp. 136-145). Almaty.

Vilesov, E.N., & Uvarov, V.N. (2001). *Evolution of Modern Glaciation of the Trans-Ili Alatau in the 20th Century*. Almaty: Kazak Universiteti.

Makarevich, K.G., & Kasatkin, N.E. (2008). Half-century studies of the mass balance of the Central TuyukSu glacier in the Trans-Ili Alatau. In *Geographical problems of sustainable development: theory and practice: Proceedings of the International Scientific and Practical Conference dedicated to the 70th anniversary of the Institute of Geography of JSC CNZMO RK* (pp. 99-111). Almaty.

Vilesov, E.N. (2016). *Dynamics and current state of glaciation in the mountains of Kazakhstan*. Almaty.

Severskiy, I., Vilesov, E., Armstrong, R., Kokarev, A., Kogutenko, L., Usmanova, Z., Morozova, V., & Raup, B. (2016). Changes in glaciation of the Balkhash–Alakol basin, central Asia, over recent decades. *Annals of Glaciology*, *57*(71), 382–394. https://doi.org/10.3189/2016AoG71A575

Stocker-Waldhuber, M., Fischer, A., Helfricht, K., & Kuhn, M. (2019). Long-term records of glacier surface velocities in the Ötztal Alps (Austria). *Earth System Science Data*, *11*(2), 705–715. https://doi.org/10.5194/essd-11-705-2019

Makarevich, K.G. (2007). *Methodological aspects of research on mass balance and fluctuations of mountain glaciers. Methodological manual*. Almaty.

Vincent, C., Le Meur, E., Six, D., Funk, M., Hoelzle, M., & Preunkert, S. (2007). Very high‐elevation Mont Blanc glaciated areas not affected by the 20th century climate change. *Journal of Geophysical Research: Atmospheres*, *112*(D9). https://doi.org/10.1029/2006JD007407

Réveillet, M., Vincent, C., Six, D., Rabatel, A., Sanchez, O., Piard, L., & Laarman, O. (2021). Spatio-temporal variability of surface mass balance in the accumulation zone of the Mer de Glace, French Alps, from multitemporal terrestrial LiDAR measurements. *Journal of Glaciology*, *67*(261), 137–146. https://doi.org/10.1017/jog.2020.92

Jourdain, B., Vincent, C., Réveillet, M., Rabatel, A., Brun, F., Six, D., Laarman, O., Piard, L., Ginot, P., Sanchez, O., & Berthier, E. (2023). A method to estimate surface mass-balance in glacier accumulation areas based on digital elevation models and submergence velocities. *Journal of Glaciology*, *69*(277), 1403–1418. https://doi.org/10.1017/jog.2023.29

Vincent, C., Cusicanqui, D., Jourdain, B., Laarman, O., Six, D., Gilbert, A., Walpersdorf, A., Rabatel, A., Piard, L., Gimbert, F., Gagliardini, O., Peyaud, V., Arnaud, L., Thibert, E., Brun, F., & Nanni, U. (2021). Geodetic point surface mass balances: a new approach to determine point surface mass balances on glaciers from remote sensing measurements. *The Cryosphere*, *15*(3), 1259–1276. https://doi.org/10.5194/tc-15-1259-2021

Pelto, B. M., & Menounos, B. (2021). Surface Mass-Balance Gradients From Elevation and Ice Flux Data in the Columbia Basin, Canada. *Frontiers in Earth Science*, *9*. https://doi.org/10.3389/feart.2021.675681

Belart, J. M. C., Berthier, E., Magnússon, E., Anderson, L. S., Pálsson, F., Thorsteinsson, T., Howat, I. M., Aðalgeirsdóttir, G., Jóhannesson, T., & Jarosch, A. H. (2017). Winter mass balance of Drangajökull ice cap (NW Iceland) derived from satellite submeter stereo images. *The Cryosphere*, *11*(3), 1501–1517. https://doi.org/10.5194/tc-11-1501-2017

Schöber, J., Schneider, K., Helfricht, K., Schattan, P., Achleitner, S., Schöberl, F., & Kirnbauer, R. (2014). Snow cover characteristics in a glacierized catchment in the Tyrolean Alps - Improved spatially distributed modelling by usage of Lidar data. *Journal of Hydrology*, *519*, 3492–3510. https://doi.org/10.1016/j.jhydrol.2013.12.054

Sold, L., Huss, M., Hoelzle, M., Andereggen, H., Joerg, P. C., & Zemp, M. (2013). Methodological approaches to infer end-of-winter snow distribution on alpine glaciers. *Journal of Glaciology*, *59*(218), 1047–1059. https://doi.org/10.3189/2013JoG13J015

Vincent, C., Vallon, M., Pinglot, J. F., Funk, M., & Reynaud, L. (1997). Snow accumulation and ice flow at Dôme du Goûter (4300 m), Mont Blanc, French Alps. *Journal of Glaciology*, *43*(145), 513–521. https://doi.org/10.3189/S0022143000035127

Meier, M. F., & Tangborn, W. V. (1965). Net Budget and Flow of South Cascade Glacier, Washington. *Journal of Glaciology*, *5*(41), 547–566. https://doi.org/10.3189/S0022143000018608

Palgov, N.N. (1962). Runoff of glaciers of Kazakhstan. *Glaciological research during the IGY. Trans-Ili and Dzungarian Alatau*, *2*.

Makarevich, K.G. (Ed.). (1969). *Glaciation of the Trans-Ili Alatau*. Moscow: Nauka.

Cherkasov, P. A., Ahmetova, G. S., & Hastenrath, S. (1996). Ice flow and mass continuity of Shumsky Glacier in the Djungarski Alatau Range of Kazakhstan, Central Asia. Journal of Geophysical Research: Atmospheres, 101(D8), 12913–12920. https://doi. org/10.1029/96JD00615

Ahmetova G.S., Cherkasov P.A., & Hastenrath S. (1998). Regime of Muravlev Glacier in the Djungarskiy Alatau Range of Kazakhstan, Central Asia. Zeitschrift Fyer Gletscherkunde Und Glazialgeologie, 34(1), 37–46.

Zhang, Z., Xu, Y., Liu, S., Ding, J., & Zhao, J. (2023). Seasonal variations in glacier velocity in the High Mountain Asia region during 2015–2020. Journal of Arid Land, 15(6), 637–648. https:// doi.org/10.1007/s40333-023-0016-5

Van Wyk de Vries, M., & Wickert, A. D. (2021). Glacier Image Velocimetry: an open-source toolbox for easy and rapid calculation of high-resolution glacier velocity fields. The Cryosphere, 15(4), 2115–2132. https://doi.org/10.5194/tc-15-2115-2021

Millan, R., Mouginot, J., Rabatel, A., Jeong, S., Cusicanqui, D., Derkacheva, A., & Chekki, M. (2019). Mapping Surface Flow Velocity of Glaciers at Regional Scale Using a Multiple Sensors Approach. Remote Sensing, 11(21), 2498. https://doi.org/10.3390/ rs11212498

Yang, R., Hock, R., Kang, S., Guo, W., Shangguan, D., Jiang, Z., & Zhang, Q. (2022). Glacier Surface Speed Variations on the Kenai Peninsula, Alaska, 2014–2019. Journal of Geophysical Research: Earth Surface, 127(3). https://doi.org/10.1029/2022JF006599

Dehecq, A., Gourmelen, N., Gardner, A. S., Brun, F., Goldberg, D., Nienow, P. W., Berthier, E., Vincent, C., Wagnon, P., & Trouvé, E. (2019). Twenty-first century glacier slowdown driven by mass loss in High Mountain Asia. Nature Geoscience, 12(1), 22–27. https://doi.org/10.1038/s41561-018-0271-9

Østrem, G., & Brugman, M. (1991). Glacier mass-balance measurements: a manual for field and office work.

Kokarev A.L., Kapitsa V.P., Bolch T., Severskiy I.V., Kasatkin N.Е., Shahgedanova М., & Usmanova Z.S. (2022). The results of geodetic measurements of the mass balance of some glaciers in the Zailiyskiy Alatau (Trans-Ili Alatau). Journal “Ice and Snow,” 62(4), 527–538. https://doi.org/10.31857/S2076673422040149

Li, H., Wang, P., Li, Z., Jin, S., Xu, C., Liu, S., Zhang, Z., & Xu, L. (2022). An application of three different field methods to monitor changes in Urumqi Glacier No. 1, Chinese Tien Shan, during 2012– 18. Journal of Glaciology, 68(267), 41–53. https://doi.org/10.1017/ jog.2021.71

Cao, B., Pan, B., Guan, W., Wang, J., & Wen, Z. (2017). Changes in ice volume of the Ningchan No.1 Glacier, China, from 1972 to 2014, as derived from in situ measurements. Journal of Glaciology, 63(242), 1025–1033. https://doi.org/10.1017/jog.2017.70

Shahgedanova, M., Nosenko, G., Bushueva, I., & Ivanov, M. (2012). Changes in area and geodetic mass balance of small glaciers, Polar Urals, Russia, 1950-2008. Journal of Glaciology, 58(211), 953–964. https://doi.org/10.3189/2012JoG11J233

Макаревич А.К. О кинематике поверхности горного долинного ледника // Режим ледников и снежных лавин Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во «Наука» КазССР, – 1979. – С.120-124.

Макаревич К.Г., Макаревич А.К. Опыт прямых определений скорости поверхности ледника // Режим ледников и снежных лавин Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во «Наука» КазССР, – 1979. – С.125-131.

Kotlyakov, V. M., Chernova, L. P., Muraviev, A. Ya., Khromova, T. E., & Zverkova, N. M. (2017). Changes of mountain glaciers in the Southern and Northern Hemispheres over the past 160 years. Ice and Snow, 57(4), 453–467. https://doi.org/10.15356/2076-6734- 2017-4-453-467

Zemp, M., Gärtner-Roer, I., Nussbaumer, S. U., Welty, E. Z., Dussaillant, I., & Bannwart, J. (2023). WGMS 2023. Global Glacier Change Bulletin No. 5 (2020–2021). (pp. 1–134). ISC(WDS)/ IUGG(IACS)/UNEP/UNESCO/ WMO, World Glacier Monitoring Service.

Северский, И., Муканова, Б., Капица, В., Татькова, М., Кокарев, А. Шестерова, И. Изменение оледенения северного склона Иле Алатау за семидесятилетний период // Вестник КазНУ им. Аль-Фараби. Сер. географическая. №73 (2). – 2024. – С. 59–71.

Shahgedanova, M., Afzal, M., Severskiy, I., Usmanova, Z., Saidaliyeva, Z., Kapitsa, V., Kasatkin, N., & Dolgikh, S. (2018). Changes in the mountain river discharge in the northern Tien Shan since the mid-20th Century: Results from the analysis of a homogeneous daily streamflow data set from seven catchments. Journal of Hydrology, 564, 1133–1152. https://doi.org/10.1016/j. jhydrol.2018.08.001

Van Tricht, L., Huybrechts, P., Van Breedam, J., Fürst, J. J., Rybak, O., Satylkanov, R., Ermenbaiev, B., Popovnin, V., Neyns, R., Paice, C. M., & Malz, P. (2021). Measuring and inferring the ice thickness distribution of four glaciers in the Tien Shan, Kyrgyzstan. Journal of Glaciology, 67(262), 269–286. https://doi.org/10.1017/ jog.2020.104

Lambrecht, A., Mayer, C., Bohleber, P., & Aizen, V. (2020). High altitude accumulation and preserved climate information in the western Pamir, observations from the Fedchenko Glacier accumulation basin. Journal of Glaciology, 66(256), 219–230. https://doi.org/10.1017/jog.2019.97

Nosenko G.A., Lavrentiev I.I., Glazovskii A.F., Kazatkin N.E., & A.L. Kokarev. (2016). The polythermal structure of Central Tuyuksu glacier. Kriosfera Zemli, XX(4), 105–115. https://doi. org/10.21782/KZ1560-7496-2016-4(105-115)

Lavrentiev, I., Machguth H., & Kronenberg M. (2018). New data on ice thickness and internal structure of glaciers in TienShan and Pamir-Alay (Kyrgyzstan). Practical Geography and XXI Century Challenges. International Geographical Union Thematic Conference Dedicated to the Centennial of the Institute of Geography of the Russian Academy of Sciences, 80–80.

Farinotti, D., Huss, M., Fürst, J. J., Landmann, J., Machguth, H., Maussion, F., & Pandit, A. (2019). A consensus estimate for the ice thickness distribution of all glaciers on Earth. Nature Geoscience, 12(3), 168–173. https://doi.org/10.1038/s41561-019-0300-3

Barandun, M., Pohl, E., Naegeli, K., McNabb, R., Huss, M., Berthier, E., Saks, T., & Hoelzle, M. (2021). Hot Spots of Glacier Mass Balance Variability in Central Asia. Geophysical Research Letters, 48(11). https://doi.org/10.1029/2020GL092084

Azisov, E., Hoelzle, M., Vorogushyn, S., Saks, T., Usubaliev, R., Esenaman uulu, M., & Barandun, M. (2022). Reconstructed Centennial Mass Balance Change for Golubin Glacier, Northern Tien Shan. Atmosphere, 13(6), 954. https://doi.org/10.3390/ atmos13060954

Popovnin V.V., Gubanov A.S., Satylkanov R.A., & Ermenbayev B.O. (2021). Mass balance of the Sary-Tor Glacier reproduced from meteorological data. . Ice and Snow, 61(1), 58–74. https://doi. org/10.31857/S2076673421010071

Kenzhebaev, R., Barandun, M., Kronenberg, M., Chen, Y., Usubaliev, R., & Hoelzle, M. (2017). Mass balance observations and reconstruction for Batysh Sook Glacier, Tien Shan, from 2004 to 2016. Cold Regions Science and Technology, 135, 76–89. https:// doi.org/10.1016/j.coldregions.2016.12.007

Макаревич К.Г., Касаткин Н.Е. Полувековые исследования баланса массы и морфологических изменений Центрального Туюксуйского ледника в Заилийском Алатау. // Лед и снег. – 2011. – №1. – С. 36-44.

Brun, F., Wagnon, P., Berthier, E., Shea, J. M., Immerzeel, W. W., Kraaijenbrink, P. D. A., Vincent, C., Reverchon, C., Shrestha, D., & Arnaud, Y. (2018). Ice cliff contribution to the tongue-wide ablation of Changri Nup Glacier, Nepal, central Himalaya. The Cryosphere, 12(11), 3439–3457. https://doi.org/10.5194/tc-12-3439-2018

Sakai, A., Fujita, K., Duan, K., Pu, J., Nakawo, M., & Yao, T. (2006). Five decades of shrinkage of July 1st glacier, Qilian Shan, China. Journal of Glaciology, 52(176), 11–16. https://doi. org/10.3189/172756506781828836

Жарияланды

2024-12-15

How to Cite

Капица, В. ., Касаткин, Н., Северский, И. ., Усманова, З. ., & Егоров, А. . (2024). ІЛЕ АЛАТАУЫНЫҢ СОЛТҮСТІК БАУРАЙЫНДАҒЫ ОРТАЛЫҚ ТҰЙЫҚСУ МҰЗДЫҒЫ МАССАСЫНЫҢ БАЛАНСЫ МЕН КИНЕМАТИКАСЫ. Гидрометеорология және экология, (4), 91–110. https://doi.org/10.54668/2789-6323-2024-115-4-91-110

Журналдың саны

Бөлім

ГЕОГРАФИЯ