ТҮРГЕН ӨЗЕНІ БАССЕЙНІНДЕГІ МҰЗДЫҚТАР МЕН МОРЕНАЛЫҚ КӨЛДЕР АУДАНЫНЫҢ ӨЗГЕРУІН ТАЛДАУ
DOI:
https://doi.org/10.54668/2789-6323-2025-119-4-47-57Кілт сөздер:
климаттың өзгеруі, мұздықтар ауданы, мореналық көлдер, Жерді қашықтықтан зондтауАңдатпа
Бұл ғылыми мақалада Түрген өзенінің бассейнінде орналасқан мұздықтар мен морендалық көлдер аймақтарында болып жатқан өзгерістер Жерді қашықтықтан зондтау (ЖҚЗ) әдістерін қолдану арқылы қарастырылады. 1999...2024 жылдар аралығындағы Landsat, Sentinel-2 және PlanetScope спутниктік деректерін талдау мұздық жамылғысының айтарлықтай азайғанын және мореналық көлдердің қалыптасу динамикасын көрсетті. Эмпирикалық деректер Түрген бассейніндегі мұздықтар ауданы 1955 жылы 34.8 км² болған болса, 2024 жылы 17.3 км²-ге дейін азайып, 50.3 % қысқарғанын көрсетеді. Сонымен қатар, бассейнде морендік көлдердің ауданының айтарлықтай ұлғайғаны байқалады, бұл мұздық көлдердің тасыма қаупінің (GLOF) артуына ықпал етеді. Климаттық айнымалылардың әсерін бағалау үшін Ассы метеостанциясының деректері қолданылып, жылдық орташа температураның жоғарылау және жауын-шашын мөлшерінің азаю үрдісі анықталды. Зерттеу нәтижелері мұздықтар мен мореналық көлдерді үнемі бақылаудың маңыздылығын, сондай-ақ олардың трансформациясымен байланысты қауіп-қатерлерді азайтуға бағытталған стратегияларды әзірлеу қажеттігін көрсетеді.
References
Xu M., Wang P., Wu H., Kang S. (2023). Different patterns of changes in glacier mass balance and glacier runoff over the Tarim Basin, Central Asia. Hydrological Processes, 37(10), e14997. https://doi.org/10.1002/hyp.14997
Denzinger F., Machgut, H., Barandun M., Berthier E., Girod L., Kronenberg M., Usubaliev R., Hoelzle, M. (2021). Geodetic mass balance of Abramov Glacier from 1975 to 2015. Journal of Glaciology, 67(262), 331-342. https://doi.org/10.1017/jog.2020.108
Barandun M., Fiddes J., Scherler M., Mathys T., Saks T., Petrakov D., Hoelzle M. (2020). The state and future of the cryosphere in Central Asia. Water Security, 11, 100072. https://doi.org/10.1016/j.wasec.2020.10007
Batbaatar J., Gillespie A. R., Koppes M., Clark D. H., Chadwick O. A., Fink D., Matmon A., Rupper S. (2021). Glacier development in continental climate regions of central Asia. https://doi.org/10.1130/2020.2548(07)
Sorg A., Bolch T., Stoffel M., Solomina O., Beniston M. (2012). Climate change impacts on glaciers and runoff in Tien Shan (Central Asia). Nature Climate Change, 2(10), 725-731. https://doi.org/10.1038/nclimate1592
Zhang Q., Chen Y., Li Z., Xiang Y., Li Y., Sun C. (2022). Recent changes in glaciers in the northern tien Shan, central Asia. Remote Sensing, 14(12), 2878. https://doi.org/10.3390/rs14122878
Попов Н. В., Ранова С. У., Камалбекова А. Н., Алдаберген Ұ. Р. Количественная оценка гляциальной селевой опасности в Иле Алатау// География и водные ресурсы. – 2024. - № (4). – С. 115-129.
Татькова М. Е., Северский И. В., Усманова З. С., Капица В. П. Тестирование возможностей методики оперативного мониторинга горно-ледниковых систем // География и водные ресурсы. – 2024. - №(3). – С. 68-83.
Shan Z., Li Z., Dong X. (2021). Impact of glacier changes in the Himalayan Plateau disaster. Ecological Informatics, 63, 101316. https://doi.org/10.1016/j.ecoinf.2021.101316
Kumar V., Mehta M., Shukla T. (2021). Spatially resolved estimates of glacial retreat and lake changes from Gepang Gath Glacier, Chandra Basin, Western Himalaya, India. Journal of the Geological Society of India, 97(5), 520-526. https://doi.org/10.1007/s12594-021-1718-y
Medeu A. R., Popov N. V., Blagovechshenskiy V. P., Askarova M. A., Medeu A. A., Ranova S. U., Kamalbekova A., Bolch T. (2022). Moraine-dammed glacial lakes and threat of glacial debris flows in South-East Kazakhstan. Earth-Science Reviews, 229, 103999. https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2022.103999
Bolch,T., Pieczonka T., Benn D. I. (2011). Multi-decadal mass loss of glaciers in the Everest area (Nepal Himalaya) derived from stereo imagery. The Cryosphere, 5(2), 349-358. https://doi.org/10.5194/tc-5-349-2011
Kääb A., Berthier E., Nuth C., Gardelle J., Arnaud Y. (2012). Contrasting patterns of early twenty-first-century glacier mass change in the Himalayas. Nature, 488(7412), 495-498. https://doi.org/10.1038/nature11324
Brun F., Wagnon P., Berthier E., Jomelli V., Maharjan S. B., Shrestha F., Kraaijenbrink P. D. A. (2019). Heterogeneous influence of glacier morphology on the mass balance variability in High Mountain Asia. Journal of Geophysical Research: Earth Surface, 124(6), 1331-1345. https://doi.org/10.1029/2018JF004838
Paul F., Kääb A., Maisch M., Kellenberger T., Haeberli W. (2002). The new remote-sensing-derived Swiss glacier inventory: I. Methods. Annals of Glaciology, 34, 355-361. https://doi:10.3189/172756402781817941
Paul F., Barrand N. E., Baumann S., Berthier E., Bolch T., Casey K., Joshi S.P., Konovalov V., Winsvold S. (2013). On the accuracy of glacier outlines derived from remote-sensing data. Annals of Glaciology, 54(63), 171-182. https://doi:10.3189/2013AoG63A296
Yue H., Li Y., Qian J., Liu Y. (2020). A new accuracy evaluation method for water body extraction. International Journal of Remote Sensing, 41(19), 7311-7342. https://doi.org/10.1080/01431161.2020.1755740
Compagno L., Huss M., Zekollari H., Miles E. S., Farinotti D. (2022). Future growth and decline of high mountain Asia's ice-dammed lakes and associated risk. Communications Earth & Environment, 3(1), 191. https://doi.org/10.1038/s43247-022-00520-8
Lafon T., Dadson S., Buys G., Prudhomme C. (2013). Bias correction of daily precipitation simulated by a regional climate model: a comparison of methods. International journal of climatology, 33(6), 1367-1381. https://doi.org/10.1002/joc.3518
Mussina A., Abdullayeva A., Barandun M., Cicoira A., Tursyngali M. (2024). Assessment of the current state and temporal changes of glacial-moraine lakes in the Central and Eastern part of the northern slope of the Ile Alatau, Kazakhstan. Journal of Water and Land Development. https://doi.org/10.24425/jwld.2024.151786
Вилесов Е. Н. Изменение размеров и состояния ледников Казахстана за 60 лет (1955–2015 гг.) // Лёд и Снег. – 2018. - №58(2). -С. 159-170. https://doi.org/10.15356/2076-6734-2018-2-159-170
Merekeyev А.А., Iskaliyeva G.M., Gaipova A.B., Amangeldi A.A, Sagat M.S., Sydyk N.K. (2025). Methods of monitoring moraine lakes in Central Asia under climate change. Izdenister natigeler, 2 (106)), 469-480.
Downloads
Жарияланды
How to Cite
Журналдың саны
Бөлім
License
Copyright (c) 2025 Әлима Амангелді, Гульнара Искалиева, Айбек Мерекеев , Мәдина Сағат
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
